بررسی نقش معلم در تربیت فرهنگی دانش آموزان ابتدایی با رویکرد برنامه درسی پنهان

هفته نامه مامن: مفهوم برنامه درسی پنهان (hidden curriculum) بخشی ذاتی از سیستم‌های آموزشی است اگرچه نسبت به برنامه درسی رسمی که شامل برنامه درسی دانشگاهی است، آشکارتر نیست. این شامل ارزش‌ها، رفتارها و هنجارهای ناگفته یا ضمنی است که دانش آموزان از طریق محیط آموزشی و تعاملات درون آن می‌آموزند. این مقاله به بررسی نقش معلم در تسهیل این شکل از آموزش اجتماعی از طریق رویکرد برنامه درسی پنهان می‌پردازیم.

 مبانی برنامه درسی پنهان

در قلب برنامه درسی پنهان، تفکر انتقادی و پویایی قدرت، تعامل فرهنگ‌ها، هنجارها، رفتارها و.. وجود دارد. که تفکر انتقادی و پویایی قدرت هر دو به طور ماهرانه‌ای به دانش آموزان منتقل می‌شوند. تفکر انتقادی تنها از طریق مسائل منطقی یا پروژه‌های تحقیقاتی آموزش (در روش تدریس معلمان به صورت مستقیم) داده نمی‌شود. این در روش تشویق معلمان به پرسش و درجه‌ای که به دانش آموزان اجازه می‌دهد (روش دیالکتیکی، تعامل دو سویه) تا ایده‌های غالب را به چالش بکشند، نشان داده شده است.

پویایی قدرت از طریق مدیریت کلاس درس از نوع تعامل گرا، تعاملات و ماهیت روابط معلم و دانش آموز منتقل می‌شود. آن‌هانقش مهمی در درک دانش‌آموزان از سلسله مراتب اجتماعی، اقتدار و نقش‌هایشان در ساختار اجتماعی دارند. با توجه به این موضوع، معلمان باید نسبت به توازن قوا در کلاس‌های درس و درس‌هایی که این امر به طور ماهرانه می‌دهد آگاه باشند.

اجتماعی شدن (socialization) یکی دیگر از عناصر برنامه درسی پنهان است – این روشی است که دانش آموزان یاد می‌گیرند با یکدیگر تعامل کنند و هنجارهای اجتماعی را درک کنند. یک کلاس درس چندفرهنگی می‌تواند به عنوان دیگ ذوبی برای هنجارها و قوانین مختلف حاکم بر جامعه پذیری، مذهب و چه بسا نحوه پوشش، لهجه قومیت‌ها را در بگیرد. این تعاملات اگر به طور صحیح توسط معلم هدایت شود می‌تواند به طور قابل توجهی به رشد اجتماعی هر دانش آموز کمک می‌کند.

هنجارهای مربوط به رفتار پذیرفته شده، احترام به تنوع و مقوله چندفرهنگی را می توان در محیط کلاس تقویت کرد یا به چالش کشید. اینجاست که بسیاری از دانش‌آموزان برای اولین بار با اصول گسترده‌تر جامعه مواجه می‌شوند و با آن دست و پنجه نرم می‌کنند و لحظات حیاتی تدریس را فراتر از محدوده کتاب‌های درسی فراهم می‌کنند. فراموش نکنیم که کلاس درس به مثابه یک جامعه کوچک در نظر گرفته می‌شود که نقش‌ها، تعاملات، هنجارها و… در قالب یک برنامه درسی پنهان محسوب می‌شود و در صورتی که هدایت درست در این جامعه کوچک صورت بگیرد، نتایج ثمر بخش آن به بیرون از کلاس درس یعنی جامعه بزرگ‌تر تعمیم خواهد یافت.

 مطالعه موردی و کاربردها

مطالعه موردی: معلمی پروژه “روز فرهنگی” را گنجانده است که در آن دانش آموزان برای ارائه آداب و سنن خود تعیین می‌شوند. این پروژه محیطی برای احترام به دیدگاه‌های چندفرهنگی ایجاد کرد و به شکستن موانع جهل و تعصب کمک کرد. این یک کاربرد عملی بود که اصول تنوع و فراگیری را زنده کرد. در صورتی که اگر معلمی بخواهد از طریق برنامه درسی رسمی(formal curriculum) که در کتاب درسی گنجانده می‌شود آن را پیاده سازی کنید مجبور به تلفیق موضوع درسی می‌باشد. اما برنامه درسی پنهان این اجازه را به ما به صورت غیرمستقیم می‌دهد تا آن را خارج از کتاب‌های درس و به صورت مثبت پیاده سازی کنیم

 نقش محوری معلم

معلمان به عنوان تسهیل کننده این برنامه درسی پنهان عمل می‌کنند. نگرش‌های آن‌هاپذیرش دیدگاه‌های مختلف و رویکردشان به تعاملات کلاسی، نحوه پوشش و آداب رفتاری و اخلاقی، همگی فرصت‌های یادگیری را فراهم می‌کنند که بسیار فراتر از برنامه درسی رسمی که در قالب کتاب درسی آمده، می‌باشد.

معلمان اغلب به الگو تبدیل می‌شوند و به این ترتیب، تجسم تفکر انتقادی، اشتراک قدرت و اجتماعی شدن فراگیر آن‌هاتوسط دانش آموزان مشاهده می‌شود و اغلب از آن‌هاتقلید می‌شود. این آن‌هارا در موقعیت منحصر به فردی قرار می‌دهد تا نه تنها نتایج تحصیلی بلکه اجتماعی را برای دانش آموزان خود رقم بزنند.

برای بهینه سازی پتانسیل برنامه درسی پنهان، معلمان می‌توانند:

۱_ یک محیط کلاسی فراگیر ایجاد کنید که به تنوع احترام بگذارد و از آن استقبال کند.

۲_ دانش آموزان را تشویق کنید که به طور انتقادی(مثبت و منفی) در مورد محیط اطراف خود و محتوایی که با آن درگیر هستند فکر کنند.

مطالعه موردی ۲ در ارتباط با تفکر انتقادی: معلمی می‌تواند در پایان سال تحصیلی از دانش آموزان خود بخواهد تا نکات مثبت و منفی که درطول سال تحصیلی از او دیده‌اند را در برگه‌ای که حتی دانش آموز اسم خود را ننویسد یادداشت کنند تا هم حاشیه امنیت فکری برای دانش آموز ایجاد شود و اینکه کمک شود تا تفکر انتقادی در دانش آموزان تقویت شود.

۳_ایجاد یک ساختار قدرت شفاف در کلاس درس که دانش آموزان را قادر می‌سازد در مورد مسئولیت، پیامدها و پویایی رهبری بیاموزند.

۴_ از مسائل و درگیری‌های دنیای واقعی برای مشارکت دادن دانش آموزان در حل مسئله و استدلال اخلاقی استفاده کنید.

تقویت قدرت حل مسئله در سنین پایین و ترکیب آن با خلاقیت منجر به شکوفایی استعدادهای درونی دانش آموزان خواهد شد.

 نتیجه

اگر انتظار بر این است که دانش آموزان یا افرادی به عنوان شهروند مطلوب در جامعه تربیت کنیم مؤلفه های متعددی را باید مد نظر داشته باشیم که یکی از آن‌ها برنامه درسی پنهان است. برنامه درسی پنهان ابزاری قدرتمند در آموزش است که بر جنبه‌های کلیدی رشد اجتماعی در بین دانش آموزان تأثیر می‌گذارد. تعامل آگاهانه معلم با این درس‌های ضمنی می‌تواند تفکر انتقادی، درک پویایی قدرت و شایستگی های اجتماعی دانش آموزان را تقویت کند. معلمان با شناخت و هدایت استراتژیک برنامه درسی پنهان، بهتر می‌توانند دانش آموزان را برای دنیای متنوعی که فراتر از دیوارهای کلاس در انتظار آن‌هاست، آماده کنند.

 

محمدمهدی اخوان، دانشجوی دکتری برنامه ریزی درسی